Манай ардын жүжигчин, уртын дууч Шарын Чимэдцэеэ гуайн “Ингэн хавтгайн сүүгээр цай сүлж уулгасан ч биш дээ, ээжийнхээ ачийг би чинь юугаар ч хариулсан гэх вэ” гэсэн сайхан дуу байдаг. Элсэн дээр дуссан ингэн хавтгайн сүү тослог ааруул болчихсон байдаг гэсэн ардын яриа ч бий. Гэвч, ноднин жил Алтайн цаадахь говиор явахдаа ингэн хавтгайн сүү ааруул болдог гэсэн үг сүүлийн тавиад жилд л лав үлгэр болсныг нутгийнхнаас болон Говийн их дархан цаазат газрын байгаль хамгаалагч Доржсүрэн ахын ярианаас мэдэж авсан сан. Дэлхийн Байгаль хамгаалах холбооны Улаан дансны ангиллын шалгуураар олон улсын хэмжээнд “устаж болзошгүй”, бүс нутгийн хэмжээнд “устаж байгаа” гэгдсэн хавтгай хэмээх зэрлэг тэмээ одоо байгаль дээр мянга гаруйхан тоо толгой үлджээ. Хавтгай бие галбирын хувьд гэрийн тэмээтэй төстэй боловч бие гоолиг, бөх жижиг, шовгор, үргэлж босоо, хүзүү хөл нарийн урт, тавхай ялимгүй бага, гонзгойдуу, магнай ялимгүй өргөн хавтгай, хошуу шөмбөгөр, уруул нимгэн. Нэг үгээр хэлэхэд гоёмсог сайхан амьтан.

Баянтооройд хорь гаруй жил хавтгай тэжээсэн Цог-Эрдэнийн “Хавтгай бол дэлхийн миссийн тэмцээнд орж буй сайхан бүсгүй, монгол тэмээ бол нас намба суусан гал тогооны авгай” гэсэн хошин зүйрлэл чухамдаа нүдээ олсон үг юм. Захуйн баянбүрдийн Захын ус хэмээх задгай устай газарт хашаалан үржүүлж буй хавтгайнууд монгол тэмээтэй хамт байхыг харахад эл үгийн үнэн батлагдах шиг санагдсан. Тэдгээр хавтгайдын өрөвлөг, бөхний сагсаг, шил, өвдөгний зогдрын хялгас богино сийрэг, эм ноосны үс тачир шингэн, зүс нь тэмээнийхээс цайвар, элсэн шаргалаас хүрэн улаан харагдсан. Сүүл нарийн, цацаг үс улаавтар. Өвдөг, тойг, өвчүүний саарь зэрэг бараг мэдэгддэггүй ялгаатай. Говийн гоо сайхны туйл болсон эл амьтны биеийн харьцааг албаны тайланд өндөр 340 см, сүүл 55 см, хүзүү 74 см, сэрвээ 210 см, хондлой 220 см, бөхний өндөр 35 см, жин 550 кг гэж тодорхойлсон байх юм билээ.

Тэмээн гөрөөс буюу хавтгай тэмээ нь дэлхий дээр Монгол Алтайн өвөр говь болон Хятадын баруун хойд хэсгийн говь цөлд судлаачдын тооцоолсноор 1000 орчим тоотой оршин амьдарч байна. Дэлхий дахинд өөр хаана ч байхгүй, амьдрах орчин нь хүний хүчин зүйлийн нөлөөгөөр хомсдож, тоо толгой нь эрс ховордсон хавтгайн тархац нутгийг манай улс 1975 онд, Хятадад 2001 оноос эхлэн улсын тусгай хамгаалалтад авч дархан цаазат болон нөөц газруудыг байгуулж, хамгаалал, менежментийн тодорхой арга хэмжээнүүдийг хэрэгжүүлж ирсэн байдаг. Хавтгайн тоо 1970-аад оноос хойш өнөөг хүртэл 300-650 толгойн хооронд хэлбэлзэж төдийлөн өсөөгүй байна. 1980-аад оны дунд үеэс Говийн их дархан цаазат газрын “А” хэсгийн хамгаалалтын захиргааны биологич мэргэжилтнүүдийн хийсэн ажиглалтаар байгаль дээр хавтгайн тоо толгойн өсөлтөд чоно их сөрөг нөлөөтэй, ялангуяа хавтгайн ботгыг олноор барьж хороодог болохыг тогтоожээ. Хавтгай тэмээ Төв, Дунд Азийн говь цөлд түгээмэл нутагтай байжээ. Хятадын Лоб нуураас умард, дорно зүгт Ачикийн хөндий, Аржин шан уулын умард залгаа аараг толгодын дагуу нутагладаг байж. Монгол дахь хавтгай тэмээний үндсэн тархац нутаг Алтайн өвөр говь, Дархан цаазат газрын А хэсгийн ихэнх хэсэгт буюу 30-35 км2 нутгийг бүрэн хамруулан байршдаг. Өвлийн улиралд цөөн тооны бодгалиуд Баянхонгор аймгийн Баянлиг, Баянговь сумын урд говь, Өмнөговь аймгийн Гурвантэс, Нэмэгтийн хоолой, Ингэн хөөврийн хоолой, Сэврэй сумын урд говиор тохиолдоно.

Говийн их дархан газрын захиргаа анх 1987 оны хавар хавтгайн нялх ботго барьж тэжээснээс хойш гучин жил улирчээ. 1989-1991 оны хавар жил дараалан нийтдээ 20 гаруй ботго барьж гэрийн ингэнд авахуулан хөхүүлэх, хуурай сүү болон ингэний сүүгээр угжиж торниулан, дараа нь өвс бэлчээрт гарган хариулж маллах зэргээр бойжуулж, үржлийн насанд хүрсэн эр, эм бодгалийг орооны үед гэрийн тэмээнээс тусгаарлан хашиж үржүүлэх зэргээр манай орон хавтгайн ботго барьж гаршуулан өсгөх, Захуйн говьд нутагшуулан үржүүлэх гэсэн хоёр үе шаттайгаар хагас зэрлэг байдлаар үржүүлж ирсний дүнд өнөөдөр Захуйн усны хавтгай үржүүлгийн төвд 33 хавтгай бүхий үржлийн сүрэг бүрдсэн байна. Хавтгай гаршуулан үржүүлэх ажил шулуун дардан замаар яваагүй янз бүрийн бэрхшээлтэй байнга тулгарч иржээ. Дархан газрын захиргаа улсаас тусгайлан олгосон төсөв хөрөнгөгүй, өөрсдийн хүч, нөөц бололцоонд тулгуурлан энэхүү ажлыг 1987-2003 он хүртэл дангаар хийж, 2003 оноос Английн “Хавтгай хамгаалах сан” хавтгайн хашаа барих, хавтгай маллагчийн цалин, өвс тэжээл авах, тээвэрлэх зэрэгт санхүүгийн дэмжлэг үзүүлж хамтарч ажиллаж ирснийг мэргэжилтнүүд өгүүлдэг. Говийн их дархан газарт судалгаа хариуцсан мэргэжилтэн, хамгаалалтын захиргааны даргаар ажилласан докторант Г.Довчиндорж “Монгол оронд тэмээн гөрөөс буюу хавтгайг гаршуулсан нь” сэдвээр эрдмийн бүтээл туурвисан байдаг.

Гаршуулж тэжээсэн хавтгай байгальд зэрлэгээр амьдрахад бэрх байдаг бололтой. Үүнийг доорх жишээнүүд батална. Богц цагаан дэрсний баянбүрдэд 2013 онд сулласан “Жоён” буур жил орчмын дараа Аж богдын нурууны зүүн хэсэгт Гэрэлт нэртэй газар айлын тэмээтэй нийлсэн байхыг нутгийн иргэд мэдээлснээр Алтай сумын “Хоолойн худаг” хэмээх газраас хавтгай маллагч Г.Дүгэргарам, байгаль хамгаалагч С.Гантөмөр нар тууж иржээ. Говиос ирэхдээ урд бөх болон шилбэндээ шарх авсан байж. Зэлүүд байгальд нь тавьсан “Наран” хэмээх буурыг Цагаанбургасны орчмоос хавтгай маллагч Г.Цог-Эрдэнэ, Г.Дүгэргарам нар бас туун авчирсан байдаг. Шар хулсны баянбүрдэд 2015 оны намар сулласан “Ууган шар” нэртэй залуу буур дараа оны намар Эдрэнгийн нурууны Хярын гүн орчимд гэрийн тэмээтэй нийлсэн байжээ.

Хавтгайн буурын ороо нэгээс хоёрдугаар сард орж, нэг буур 10-20 ингэ хураана. Ингэ хээлээ 410-425 хоног тээж, гуравдугаар сарын эхнээс дөрөвдүгээр сарын дунд үе хүртэл ботголно. Буур орооныхоо үед идээшлэхгүй гэдсээ татан махийтал татсан нум шиг болох ба эрүүгээ тагших, хүрхрэх, шүдээ хавирах, исгэрэх мэтээр дуугардаг. Хураасан ингээ хамгаалж айлган сүрдүүлэх үедээ сүүл рүүгээ шээж, шээс нь газар дусахгүй сүүлээ хүчтэй шавхардаж шавдаг. Энэ үед алга таших мэт өвөрмөц чимээ гарах бөгөөд араатан чоно, алаг ирвэс айн сүрдэм байдаг ажээ. Хавтгайн буурыг нас бие гүйцээд ирэхээр хээрийн сүрэгт нь нийлүүлэхгүй бол хүн барьчих гээд ёстой нэг үйлийн лайгаа эдэлдэг гэсэн. Ямар сайндаа дархан цаазат газрын дарга буурын ороо орох цагаар хамгаалалтын хашаан дотор машинтайгаа явж байтал хавтгайн буур шуугин ирж жийпнийх нь хамар дээр тэгнэж хэвтээд, урд талын салхивч шилийг нь хөөсөөрөө будан зэгнийчихээд золтой л үнхэлцгийг нь хагалчихаагүй аж. Хавтгайн эрийг буур, эмийг ингэ, нэг нас хүрээгүй төлийг ботго, нэг настайг тором гэнэ. Мөн ид нас бие гүйцсэн бүдүүн буурыг хайс буур гэж нэрлэнэ.

Хавтгайн ингэ дөнгөж төрсөн ботгоо долоохгүй боловч хальсыг үрж түргэн алга болгохын тулд элс шороо цацаж үрнэ. Хавтгайн ингэ төллөсний дараа ботгоо дэвсэх, хазах зэрэг араншин гаргадаг нь ботгоны бодисын солилцоог идэвхжүүлэх, богино хугацаанд тэнцүүлэх, амлуулах, улмаар үр төлөө махчин амьтанд алдахгүй байхаас хамгаалсан төрөлхийн инстинкт юм. Ингэ булаг, шандаас алс нөмөр нөөлөг газар ботголж, 15-20 хоногтой ботгоо байнга дагуулан 13 сар хөхүүлээд эх үрийн харьцаанаас сүргийн харьцаанд шилждэг. Ногооны сөл тасарсан үед баянбүрд, булаг шандны ойр бэлчээрлэж байгаад ногоо ургахаар алслана. 5-10 хоног өнжиж ус ууна. Зун харьцангуй сэрүүн салхитай өндөрлөг газар бараадна. 5-6 дугаар сард гуужна. Гэрийн тэмээтэй үржилд орно. Нэгдүгээр үеийн эрлийз бие галбир, авир төрхөөрөө хавтгайн шинжтэй байдаг. Хавтгай, гэрийн тэмээ хоёрын дундаас гарсан эрлийз тэмээг бэсрэг гэж нэрлэдэг. Ихэвчлэн заг, улаан бударгана, шармод, сухай, баглуур зэрэг сөөг, сөөгөнцөр ургамлаар хооллоно. Өвөл цас дагаж өдөр, зун өглөө оройн сэрүүнд бэлчээрлэдэг. Хаврын хүчтэй шуурганаар эрэг, ганга, мод сөөг нөмөрлөн хонон өнжин хэвтэнэ. Хавтгайн ингэ монгол тэмээтэй адил жил өнжиж төллөнө. Хавтгайг агнахыг 1930 оноос хуулиар хориглон дархалж, Монгол Улсын анхны (1987) болон шинэчилсэн (1997) “Улаан ном”-нд хязгаарлагдмал тархацтай, нэн ховор, унаган, дэлхийн хэмжээнд ховордсон зүйл гэсэн статустай болгосноор энэ зүйл олон улсын болон Монгол Улсын хуулиар бүрэн хамгаалалттай болсон.

Хавтгай 1943 онд хамгийн цөөн 300, 1959-1960 онд 400-500, 1974 онд 900 орчим болжээ. 1975-1976 оны судалгаагаар 400, 1980-1982 онд 500-800 байв. 1982-1989 онд жил бүр нөөцийн үнэлгээ тогтоосноос үзэхэд 480-55 байв. 1993 оны байдлаар 320 болов. 2012 онд хийсэн тархац, биологийн нөөцийн үнэлгээгээр 800 гаруй тоо толгой гэж бүртгэгджээ. Бэлчээр, задгай усыг хүн мал эзэгнэснээс болж идээшсэн нутгаа орхин дайждаг. Чоно ботгыг олноор нь хөнөөдөг. Орсон буур бие биеэ барих тохиолдол гардаг. Өөх, махыг нь ашиглах зорилгоор хулгайгаар агнадаг. Хавтгай тэмээ машинаас болж байршил нутгаасаа дүрвэн дайждаг.

Хавтгайг хоёр бөхт тэмээний дээд өвөг гэж зарим судлаач үздэг. Саяхан болтол гэрийн тэмээ зэрлэгшиж хавтгай болсон гэх үзэл эрдэмтдийн дунд давамгайлж байсан хэдий ч сүүлийн үеийн судалгаагаар 0.7-1.5 сая жилийн өмнө, тэмээг гэршүүлэхээс эрт үед тусдаа зүйл болон салсныг тогтоосон байна. Ийнхүү хоёр бөхт тэмээний нэг дэд зүйл гэгдэж байснаа одоо тусдаа зүйлд тооцогдох болсон байна. Хавтгай хэмээх хоёр бөхт зэрлэг тэмээ Монголд л 623 толгой байгааг одоогоос гурван жилийн өмнө түүврийн аргаар тоолж тогтоожээ. Өмнө нь хавтгай 450-500 толгой байгаа гэж багцаалж байж. Халуун зэвсэг агссан хулгайн анчдын гэмт үйлдэл багассан ч зарим нөхөд ховор амьтан унагасан тохиолдол гарсаар байгаа аж. Шинэжинст суманд гэхэд өвөлжөөн дээрээ хавтгайн буур төхөөрснийг Англиас мэдэгдэж, байгаль хамгаалагчид дохиолол дуугарсан газар нь халуун мөрөөр нь давхиж очиж барьж байсан тохиолдол гарчээ.

Говийн чоно хавтгайг хоолойг нь хэмлэн барьдаг байснаа сүүлийн үед нимгэн цавь, суганаас нь зулгаан иддэг болсон байна гэх яриа ч сонсогдсон. Хавтгайн сэгтэй таарч “623-хан толгой ховор амьтны нэг энд төгсгөл болжээ” гэх харуусал төрж байсан сан. Байгаль дээр хавтгай хэд насалдгийг тогтоосон судалгаа ховор ч гаршуулан үржүүлж буй сүрэгт 1991 онд барьж нийлүүлсэн ботго өдгөө хамгийн хөгшинд тооцогдож байна. Жижиг шар хэмээх нэртэй энэ ингэ 2017 онд 26 насандаа дахин ботголжээ. Хавтгайн тархац нутгийн хүрээнд түүнд дайсагнаж болох цөөн зүйл том биет махчин араатан болон шувууд байдаг. Хавтгайн хамгийн номер нэг дайсан бол саарал чоно юм. Ялангуяа хавар, намрын улиралд саарал чонын ангуучлал нэмэгддэг. Доктор Р.Самьяа “Хавтгайн өсөлтөд нөлөөлж байгаа бидэнд хамгийн тов тодорхой мэдрэгдэж байгаа нэг л хүчин зүйл нь чонын нөлөө байж болох ч чоно дангаараа хавтгайн популяцийн өсөлтөд шийдвэрлэх хүчин зүйл байж чадахгүй. Чоно, хавтгай хоёр түүхэн урт удаан хугацаанд хамт амьдарч ирсэн бөгөөд экосистемийн үйл ажиллагаа хэвийн байгаа нөхцөлд нэг зүйл нөгөөгөө устгах шалтгаан болох учиргүй” гэжээ.

Хавтгайн орооны үед эмэгчний төлөөх буурын тэмцэл маш ширүүн болдог. Ид ороо орсон буурнуудын ноцолдоон үхлийн шархаар өндөрлөх тохиолдол их. Дархан газрын байгаль хамгаалагч, мэргэжилтнүүдийн 2004 оны өвлийн судалгаагаар Арслан хайрхан ууланд урд хөл нь гэмтсэн, хүзүү, толгойн хэсэг нэлэнхүй цус болсон залуу буур таарсан бол Атас уулын хойд аарагт хойд хөл нь түнхээрээ гэмтсэн болов уу гэмээр газар гишгэж чадахгүй болсон буур тохиолдож байжээ. 2014 оны хавар Шар хулсны баянбүрдийн арын сайрт хөл нь гэмтэж, хөдөлж чадахааргүй болсон, эрүү нь хугарч хооллох чадваргүй буурыг дархан газрын ажилчид ажиглажээ. Долоо хоногийн дараа очиход тэр буур тэндээ үхсэн байжээ. Мөн Баруун тооройн хөндийд толгой нь гэмтсэн залуу буур таарч байв.

Энэ бол зөвхөн нэг л жилийн ажиглалт шүү дээ. Байгалийн шалгарал гэдэг ийм л барьцгүй, бас хатуухан тавиланг хавтгайн төрөлтөнд заяадаг ажээ. “Английн хавтгай хамгаалах сан” нь Умард Ирланд, Их Британийн Нэгдсэн улсад бүртгэлтэй хандивын байгууллага бөгөөд мөхөж сөнөж буй төрөл зүйлийн наймдугаарт багтсан хавтгай тэмээг Монгол, Хятадын говь цөлд орших байгалийн амьдрах орчинд нь хамгаалах зорилгоор 1997 онд байгуулагдсан ажээ.